گچبری دیوار و تاثیر آن در معماری داخلی

لابد تابه حال در مکان های تاریخی ایرانی گچبری های زیبا و بی نظیر را دیده اید. یکی از جنبه های معماری که باعث زیبایی خانه و ساختمان می گردد گچبری است. گچبری دیوار و گچبری سقف و گچبری ستون معمولا سه نوع گچبری هستند که خود به گچبری قسمت های مختلف خانه مثل گچبری دیوار پذیرایی و گچبری ستون آشپزخانه و گچبری سقف اتاق خواب تقسیم می شوند. گچبری پیش ساخته و آماده یا گچبری سنتی و گچبری دستی است. در متن زیر با انواع گچبری و استفاده از آن برای فضاهای مختلف خانه آشنا می شویم:

به گزارش گروه ساختمانی آبان، گچبری چیست؟

گچبری هنر بریدن، کندن و طراحی روی گچ است که در معماری ایران ارزش زیادی دارد. گچبری در نقاط مختلف ساختمان مثل گچبری سقف و گچبری ستون و گچبری ستون آشپزخانه و گچبری ستون وسط پذیرایی و گچبری ستون وسط هال و گچبری ستون کنار دیوار و گچبری آماده دور لوستر رواج دارد.

هنر گچبری از هنرهای زیرشاخه معماری است که در منطقه ها و دوره های زمانی مختلف، شیوه ها و شکل های متفاوتی داشته است. همان طور که از نام گچبری دیوار و سقف معین است، اصلی ترین مصالح به کار رفته در این هنر گچ است.

هنر گچبری هم در ایران و هم در کشورهای دیگر رایج بوده است. مثال استفاده از آن در کشورهای دیگر کلیساهای قدیمی است که گچبری سقف و گچبری ستون در آن به طرز چشم نوازی صورت گرفته است. فرم پذیری و چسبندگی گچ دلیل استفاده از این ماده برای تزئین ساختمان بوده است.

تاریخچه گچبری دیوار و ستون

یافته های باستان شناسان نشان می دهد تاریخ ساخت گچ به پیش از ساختن آجر می رسد. گچبری دیوار برای تزئین در شهرهای ایران و عراق رایج بوده است. اولین کسانی که در ایران از گچبری دیوار و گچبری سقف استفاده کردند، هخامنشیان و بعد ساسانیان بودند و اعراب در جریان فتح ایران، این هنر را یاد گرفتند.

در دوره ایلخانی، هنر گچبری به کمال رسید. محراب هایی با انواع خطوط به ویژه گونه های مختلف کوفی، به کارگیری انواع گره هندسی با نقش های اسلیمی طوماری و اسلیمی ماری موجب پیشرفت هنر گچبری در این دوران شد.

از زیباترین نمونه های گچبری می توان به مسجد حیدریه قزوین، مسجد جامع ورامین و محراب مسجد ارومیه اشاره نمود.

دوره تیموری، دوره به وجود آمدن رسمی بندی و کادر بندی های قالب های گچی مقرنس و قطار بندی های گچی است. مقرنس سردر مسجد میدان کاشان، گچبری مدرسه خرگرد در خواف و بقعه شیخ احمد جامی در تربت جام از آثار این دوره هستند.

در دوره صفوی، هنر گچ بری وارد کاخ های پادشاهان هم شد و مقرنس با عناصر مختلف به خصوص مقرنس طاس و نیم طاس با نقش گل و گیاه برای تزئین کاخ پادشاهان به کار رفت. از آثار این دوره می توان به کاخ هشت بهشت، سردر بازار قیصریه اصفهان و تالارهای شاه نشین و موسیقی کاخ عالی قاپو و اشاره نمود.

دوره های گچبری دیوار و ستون در ایران

گچبری اسلامی

معماری اسلامی جزو زیباترین شاخه های معماری است که نمونه های آن را در مسجدها دیده ایم. از گچبری در معماری اسلامی استفاده می گردد و نمونه های زیبایی از گچبری سقف و گچبری ستون از آن دوره به یادگار مانده است.

نمونه های گچبری اسلامی معمولا از پیکره ها و هرچه شکل انسانی داشته استفاده نمی کردند و تمرکز گچبری کلاسیک اسلامی بیشتر روی نقش هایی از گل ها و گیاهان و طرح های اسلیمی بود. مسجد فریومد سبزوار یکی از نمونه های زیبایی گچبری سنتی اسلامی است که از قرن سوم هجری به جا مانده است.

گچبری سلجوقی

گچبری سقف و گچبری ستون و گچبری دیوار در دوره سلجوقی بیشتر در زیبا کردن نماهای داخل استفاده می شد. در گچبری سنتی دوره سلجوقی از خط کوفی و نقش های اسلیمی استفاده می شد و یکی از نمونه های زیبای این گچبری در مسجد اردستان وجود دارد که با خط کوفی صورت گرفته است. مسجد و گنبد علویان در همدان هم نمونه ای دیگر است.

گچبری دوره ایلخانی

گچبری سنتی در دوره ایلخانی پیشرفت زیادی کرد و در واقع می توان گفت حتی به کمال خود رسید. در گچبری کلاسیک دوره ایلخانی از گره های هندسی با نقش های اسلیمی، گل و برگ های پهن گود و برجسته و خطوط کوفی، سلطانی، دیوانی و رقعی استفاده می شد که موجب زیبایی معماری این دوره شده بود.

مسجد حیدریه در قزوین، بقعه بایزید بسطامی در بسطام، محراب پیر بکران در اصفهان و مسجد جامع اصفهان نمونه هایی از هنر گچبری ساختمان در دوره ایلخانی است که زیبایی گچبری آن دوره را به ما نشان می دهند.

گچبری دوره تیموری

در گچبری ستون و گچبری سقف و گچبری دیوار در این دوره بیش از هر چیز از انواع خط های کوفی مثل کوفی پیرآموز، کوفی مشجر، کوفی مزهر، کوفی گره دار، کوفی مشبک، کوفی تصویری و دیگر انواع خط کوفی که در دوره های مختلف اسلام ابداع شده بود، استفاده شده است. البته به جز انواع خطوط کوفی خط های محقق، نسخ، ثلث، رقاع، تعلیق و نستعلیق هم در گچبری ساختمان دوره تیموری استفاده شده اند.

نمونه های گچبری کلاسیک دوره تیموری را می توان در مقرنس سردر مسجد میدان کاشان، قطاربندی های گچی مدرسه خرگرد در خواف، بقعه شیخ احمد جام در تربت جام و بقعه سید رکن الدین در یزد دید.

گچبری دوره صفوی

معماری در دوره صفوی پیشرفت زیادی داشت و آثار معماری به جا مانده از دوران صفوی از زیباترین ساختمان ها هستند. همان طور که بالاتر گفتیم گچبری ساختمان در دوره صفوی وارد کاخ پادشاهان شد و مقرنس طاس و نیم طاس با نقش های گل و گیاه در کاخ های پادشاهان دوره صفوی دیده می گردد.

گچبری کلاسیک دوره صفوی را می توان در کاخ هشت بهشت، سردر بازار قیصریه، گوشه و کنار کاخ عالی قاپو و مسجد جامع اصفهان دید.

گچبری دوره زندیه

گچبری دوره زندیه هم زیبایی های گچبری دوره های قبل را در خود دارد. گچبری دستی و مقرنس آمیخته به نقش های گل ها و گیاهان در شهر شیراز و عمارت کلاه فرنگی و مقبره وکیل الرعایا دیده می گردد.

گچبری دوره قاجار

گچبری سنتی دوره قاجار با دوره های قبل تر تفاوت عمده ای داشت و آن تقلید از گچبری اروپایی ها بود. پادشاهان در دوره قاجار سفرهای زیادی به کشورهای اروپایی داشتند و در زمینه های مختلفی از اروپاییان تقلید کردند که یکی از این موارد گچبری ساختمان بود؛ نمونه های این گچبری در کاخ گلستان و عشرت آباد دیده می گردد.

البته هنر گچبری دیوار و گچبری سقف و گچبری ستون در این دوره محدود به تقلید از اروپاییان نشد و معماران خوش ذوق ایرانی همچنان با پیروی از سبک پیشنیان و با گچبری دستی آثار زیبایی خلق نموده اند. از نمونه های گچبری این دوره می توان به کاخ ارم و نارنجستان قوام در شیراز و مقرنس خانه طباطبایی ها و خانه بروجردی ها در کاشان اشاره نمود.

گچبری مدرن

گچبری سنتی و گچبری کلاسیک نیز در طول زمان خود را با شرایط جامعه و اقتضای احتیاج بشر سازگار نموده است. هنرمندان گچبر با خلاقیت خود این هنر را به روز نموده اند و امروز هم گچبری ساختمان هوادار دارد هرچند شکل آن تا حد زیادی تغییر نموده و از نور برای زیباتر کردن آن استفاده می گردد.

انواع روش های گچبری دیوار و ستون

می توان گفت گچبری در طول تاریخ به دو دسته کلی تقسیم شده است که دسته دوم در سال های اخیر ابداع شده و پیش از آن وجود نداشته است. گچبری دستی و گچبری پیش ساخته دو روش گچبری هستند که در ادامه بیشتر با آن ها آشنا می شویم:

گچبری دستی

گچبری دستی همان طور که از نامش پیداست کار دست و هنر گچبر است. در گچبری دستی گچبری دیوار و گچبری سقف و گچبری ستون به دست گچبر انجام می گردد. گچبر یا گچکار ابتدا مخلوطی از آب و گچ را با نسبتی دقیق ترکیب می نماید تا خمیر به دست آید. بعد آن را با دست شکل می دهد و از ابزارهای مختلفی برای کنده کار و حکاکی روی گچ استفاده می نماید.

کنده کاری روی گچ نباید زمان زیادی بگیرد چون اگر گچ سفت گردد دیگر امکان نقش بندی روی آن وجود ندارد. همچنین گچ نامرغوب هم نتیجه نهایی کار را خراب می نماید. گچبری دستی به دلیل زمان و زحمت گچکار از گچبری مدرن و گچبری پیش ساخته هزینه بیشتری هم دارد.

گچبری پیش ساخته

برای راحتی بیشتر و زمان کمتر امروزه از گچبری پیش ساخته در گچبری ساختمان استفاده می گردد. در این روش مدل های گچبری از قبل ساخته می شوند و فقط در ساختمان نصب می شوند. در گچبری پیش ساخته از گچ فشرده قالب تهیه می گردد و با مواد اولیه دیگری قالب بندی می گردد. گچ، پلی یورتان، فوم های فشرده پلی استایرن و دیگر محلول ها و مواد شیمیایی برای ساختن گچ پیش ساخته استفاده می شوند.

گچبری پیش ساخته پس از قالب گیری و حاضر شدن با چسب های مخصوصی که قدرت چسبندگی زیادی دارند در فضاهایی که از قبل معین شده چسبانده می شوند.

مزایای استفاده از گچبری پیش ساخته

استفاده از گچبری پیش ساخته مزایای زیادی دارد که آن را تبدیل به گزینه ای محبوب در گچبری ساختمان نموده است. این مزیت ها عبارت هستند از:

• استحکام بالا
• ضدرطوبت، ضد گرد و غبار و ضدکپک
• ماندگاری بالا و طول عمر زیاد
• مدل های متنوع
• نصب آسان و سریع
• قیمت مناسب نسبت به گچبری دستی
• قابلیت بازسازی
• امکان نصب روی انواع سطوح مانند گچ، انواع چوب و فلز، انواع کاشی و سیمان
• سبکی وزن
• قدرت رنگ پذیری بالا
• عدم احتیاج به انجام میلگردکشی، جوشکاری، رابیتس کاری و کلیه مراحلی که در گچبری سنتی و گچبری دستی انجام می گردد.
• حمل و نقل آسان
• عایق صوتی
• قابلیت انجام انواع دیزاین از جمله نورپردازی
• امکان استفاده از انواع روشنایی مانند هالوژنی اتوبوسی، گلویی و نور مخفی
• سفارشی سازی با طرح های دلخواه مشتری

معایب گچبری پیش ساخته

گچبری پیش ساخته اگرچه مزایای زیادی دارد و آن را تبدیل به گزینه ای محبوب در گچبری ساختمان نموده است، معایبی هم دارد. از معایب گچبری پیش ساخته می توان به موارد زیر اشاره نمود:

• مقاومت کم در برابر آب و رطوبت
• زنگ زدن و خوردگی در فلزات در فضاهایی که رطوبت زیادی دارند

انواع گچبری آماده دور لوستر و گچبری پیش ساخته یونولیتی

از طرح های مختلف از ساده تا پرنقش و نگار در ساخت گچبری پیش ساخته استفاده می گردد. در بسیاری از موارد یک یا دو سبک مختلف هم باهم ادغام می شوند. از انواع پرفروش گچبری می توان به این موارد اشاره نمود:

• گچبری نقش برجسته
• گچبری زبره
• گچبری پته
• گچ بری مشبک
• گچبری لایه ای
• گچبری توخالی و توپر
• گچ بری کشته بری
• گچبری تخمه بری

انواع گچبری ساختمان و دیوار

طرح های زمینه ای

طرح های زمینه ای برای گچبری سقف و گچبری دیوار استفاده می گردد. در این نوع گچبری می توان قاب های گچی روی دیوار ایجاد کرد و دیوار را زیباتر کرد.

طرح های حاشیه ای

طرح های حاشیه ای همان طور که از نامش پیداست برای گچبری حاشیه سقف، گوشه راه پله، کناره های راهرو و از این دست استفاده می گردد. گچبری حاشیه ای در گچبری ساختمان بسیار پرهوادار است.

گچبری های خاص

گچبری خاص معمولا سفارشی و تک است و مجزا سفارش داده می گردد. از گچبری خاص معمولا برای گچبری ستون وسط پذیرایی و گچبری ستون خانه استفاده می گردد. گچبری ستون آشپزخانه نیز دیگر فضایی است که از گچبری خاص در آن استفاده می گردد. معمولا با نورپردازی گچبری خاص را زیباتر می نمایند.

گچبری فضاهای مختلف ساختمان از جمله دیوار

گچبری سقف

گچبری سقف یکی از رایج ترین انواع گچبری است که گچبری سنتی و گچبری پیش ساخته برای گچبری سقف به طور وسیعی به کار می فرایند. گچبری سقف خانه و گچبری سقف اتاق خواب و گچبری سقف کوتاه و گچبری سقف اتاق و گچبری سقف پذیرایی و گچبری سقف کاذب و گچبری سقف حصیری وگچبری سقف مدرن از انواع گچبری سقف هستند.

گچبری دیوار

گچبری دیوار هم همان طور که از نامش پیداست مختص دیوار است. گچبری حاشیه ای یکی از انواع گچبری برای گچبری دیوار است. گچبری دیوار به گچبری دیوار پذیرایی محدود نمی گردد و شامل انواع دیگر مثل گچبری دیوار اتاق خواب و گچبری دیوار تلویزیون و گچبری دیوار ساده و شیک می گردد.

گچبری ستون

گچبری ستون نیز از گذشته یکی از انواع گچبری بوده است که روی ستون ها نقش بندی می گردد. انواع گچبری ستون شامل گچبری ستون گرد و گچبری ستون مربع و گچبری ستون آشپزخانه و گچبری ستون وسط پذیرایی و گچبری ستون خانه و گچبری ستون وسط هال و گچبری ستون کنار دیوار هستند.

انواع ابزارهای گچبری دیوار

مانند هر فعالیت هنرمندانه دیگری گچبری هم ابزار خاص خود را دارد که به یاری آن ها این فرآیند انجام می شوند. با ابزار گچبری سنتی و مدرن بیشتر آشنا شوید:

دَمبُر: وسیله ای نوک تیز و برنده است. با دمبر می توان گچ را برید و استفاده از آن کاری تخصصی است. زیبایی نهایی طرح گچبری شده، با نحوه استفاده از دَمبُر ارتباط دارد.

بومخوار: یکی دیگر از ابزارهای ضروری برای گچبری که برای تمیز کردن زمینه کار استفاده می گردد.

وردنگی: نوعی قلم گچبری است و از آن برای خط انداختن روی گچ استفاده می گردد. پس از خط انداختن روی گچ، به راحتی می توان روی آن برش داد.

قلم بومگِرد: وسیله طراحی روی گچ است که با آن می توان لبه های گرد و قاشقی را روی سقف و دیوار ایجاد کرد.

پلی اورتان: نوعی محصول پلیمری. به دلیل مقاومت و انعطاف بالا، ماندگاری طولانی، قیمت مناسب و خاصیت رنگ پذیری قوی از پلی یورتان برای ساخت گچبری پیش ساخته استفاده می گردد.

پلی استایرن: نوعی محصول با پایه پلیمری. پلی استایرن سبک، عایق صوتی و حرارتی و ضد رطوبت است و برای ساخت صفحات گچی پیش ساخته استفاده می گردد.

گلویی: گلویی یا حاشیه یکی از پرکاربردترین ابزارها در گچبری است. از گلویی بیشتر برای حاشیه های دیوار، کنج ها و زاویه ها استفاده می گردد. گلویی از ترک خوردن کنج ها هم جلوگیری می نماید.

دندان موشی: دندان موشی یا کنگره، طرح هایی کوچک، منظم و یکدست هستند که معمولا برای تزئین گلویی استفاده می شوند.

قاب: قاب های آماده در دکوراسیون داخلی بسیار استفاده می شوند و می توان آن ها را روی دیوارها، ورودی ها و سقف نصب کرد.

کربل یا منقاره: از کربل یا منقاره برای تزئین سرستون ها و گچبری های طاقچه ای استفاده می گردد.

گنبد: گنبدهای پیش ساخته یکی از تزئینات سقفی مهم در هتل ها و لابی ها هستند. این گنبدها به عنوان گچبری آماده دور لوستر استفاده می شوند و زیبایی سقف را دوچندان می نمایند.

کوتاه درمورد گچبری دیوار

• گچبری هنر بریدن، کندن و طراحی روی گچ است که در معماری ایران ارزش زیادی دارد.
• دوره های گچبری در ایران به اسلامی، سلجوقی، ایلخانی، تیموری، صفوی، زندیه، قاجار و مدرن تقسیم می گردد.
• گچبری دستی و گچبری پیش ساخته دو نوع گچبری هستند.
• گچبری پیش ساخته ارزان و سبک است و راحت تر نصب می گردد.
• ابزارهای مختلفی در گچبری به کار می رود که از آن می توان به بومخوار، بومگرد، منقاره، گنبد و … اشاره نمود.